Quo vadis?

«... αποδεικνυόταν καταστροφική όσο η επιδρομή σαρακιού που ροκανίζει τα δοκάρια του σπιτιού. Απ’ έξω, εκτός από λίγη σκόνη που πέφτει εδώ κι εκεί από μικροσκοπικές οπές, η επίθεση δεν είναι καν αντιληπτή, το από μέσα όμως είναι άλλη ιστορία, δεν θ’ αργήσει πολύ να γκρεμιστεί αυτό που τόσο σταθερό φαινόταν.»
Ζοζέ Σαραμάγκου, Κάιν, μτφ. Αθηνά Ψυλλιά, εκδόσεις Καστανιώτη 2010, σ. 13.

«... Για να κερδίσουν νομιμοποίηση, αυτό που οι νέες δημοκρατίες χρειάζονται πάνω απ’ όλα είναι αποτελεσματικότητα κυρίως στην οικονομία αλλά και στην πολιτική σφαίρα. Εάν μπορέσουν να κινητοποιηθούν προς αναπτυξιακή κατεύθυνση, μπορούν να κρατήσουν το πολιτικό σύστημα εν τάξει. Το αντίθετο επίσης ισχύει: Κυβερνήσεις που αψηφούν τους οικονομικούς νόμους θα αποτύχουν αναπτυξιακά και δεν θα εγκαθιδρύσουν γνήσια δημοκρατικά συστήματα.»
Seymour Martin Lipset: Οι κοινωνικές προϋποθέσεις της Δημοκρατίας υπό επαναξέταση: Προεδρική διάλεξη 1993. American Sociological Review, Vol. 59, No. 1 (Feb., 1994), σ. 1

Θυμάστε τα Λατινικά του σχολείου; Ποιός θα το φανταζόταν ότι η απλή αυτή φρασούλα – που πηγαίνετε (αγρότες); -- θα αναδεικνυόταν σε υπαρξιακής σημασίας ερώτημα για την Ελλάδα. Μετά την ζημιογόνα περιπέτεια του δημοψηφίσματος, υπάρχει σαφής κίνδυνος οι ευρωπαίοι εταίροι να χάσουν την υπομονή τους μαζί μας, διώχνοντάς μας (ουσιαστικά) από το ευρώ. Μπορεί οι εξελίξεις να μας ξεπεράσουν κι αλλιώς, εάν π.χ. η κρίση εστιαστεί στην Ιταλία, κρούοντας πλέον τον κώδωνα του κινδύνου ολικά για το ευρώ. Μετά την οικονομική κρίση, μήπως μπαίνουμε τώρα και σε πολιτικού τύπου αστάθεια; Γιατί τί άλλο θα σημάνει ουσιαστικά μία υπηρεσιακή κυβέρνηση από μία παρατεταμένη προεκλογική περίοδο; Τί νομιμοποίηση θα έχει σε αυτή την φάση μία κυβέρνηση με επικεφαλής τεχνοκράτη; - όταν ναι μεν απαιτείται διάλογος με εταίρους και πιστωτές μα πάνω απ’ όλα με την ίδια την ελληνική κοινωνία; Τί στήριξη θα έχει μία τέτοια κυβέρνηση από την ΝΔ που βιάζεται «να έμβει εις τα σαλόνια» (κατά την έκφραση του νεαρού Ιω. Μεταξά); Και τελικά πώς τα κατάφερε το κόμμα της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, το ΠΑΣΟΚ, να συζητά (ή μήπως παρακαλά;) να συμμετάσχει σε κυβέρνηση συνασπισμού που δεν θα προεδρεύεται από το ίδιο; Μα πώς αλλιώς βέβαια παρά με την παρωδία της ψήφου εμπιστοσύνης σε έναν πρωθυπουργό ο οποίος επρόκειτο να καταθέσει την εντολή την επόμενη μέρα, ξαναγράφοντας το Σύνταγμα! Η κορυφαία στιγμή του κοινοβουλευτισμού έγινε έτσι μία διαδικασία χωρίς νόημα, και η Βουλή που έχει γίνει στόχος τέτοιων επιθέσεων απ’ έξω, τώρα αυτοϋπονομεύτηκε.

Τέλος πάντων, ας ευχηθούμε το καλύτερο. Η καινούρια Κυβέρνηση, όπως και οι επόμενες, έχουν τιτάνιο καθήκον να επιτελέσουν. (Το ίδιο λέγαμε και για την μέλλουσα κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ το καλοκαίρι του 2009, όμως τώρα η λέξη «τιτάνιο» είναι πολύ λίγη – τουλάχιστον οι επόμενοι δεν θα μπορούν να πουν ότι δεν ήταν προϊδεασμένοι.) Σε λίγες ώρες θα ξέρουμε περισσότερα. Μαζί με τις ευχές μας, η επόμενη κυβέρνηση θα μπορούσε ίσως να προσέξει και τα εξής:

- Να διαβεβαιώσει κατηγορηματικά εταίρους και αγορές για τον πάγιο ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας και την πίστη της στο ευρώ. Αλλά να πείσει και την κοινωνία: Τυχόν έξοδος από το ευρώ θα φέρει μαζί της και δραστική υποτίμηση και μαζική απόσυρση καταθέσεων, προκαλώντας την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος. Από κει και πέρα, έχουμε πείνα, κοινωνική αγριότητα και οικονομική αστάθεια για πολύ καιρό (και ό,τι άλλο αυτά συνεπάγονται). Τμήμα της κοινωνίας, μέσα στην απελπισία της, φαντάζεται εύκολες λύσεις μέσω δραχμής. Δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις για την Ελλάδα σε αυτήν την φάση. Το σταθερό ευρώ, με την στήριξη των εταίρων, είναι κατά πάσα πιθανότητα το καλύτερο περιβάλλον για την ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας. Σε αυτο το πλαίσο, θα πρέπει να επαναδρομολογήσει άμεσα την Συμφωνία της 26ης Οκτωβρίου και τον «οδικό χάρτη» (κατά την έκφραση Βενιζέλου) που αυτή συνεπάγεται.
- Η Κυβέρνηση θα πρέπει στις κορυφές της να διαθέτει πρωτίστως πολιτική βαρύτητα (για να πείσει την κοινωνία), σε όλο της δε το ύψος να διαθέτει διευθυντική, διαχειριστική, τεχνοκρατική ικανότητα και επάρκεια. (Εδώ ας επιτραπεί μία παρέκβαση. Άκουσα κάποιες, λίγες, ομιλίες βουλευτών πριν την ψήφο εμπιστοσύνης. Μπορώ να πω ότι συγκινήθηκα, οι ομιλητές/τριες διακρίνονταν από αγνό πατριωτισμό, μιλούσαν ωραία, διέπονταν από πίστη στα ιδανικά της εθνικής ανεξαρτησίας, δημοκρατίας, λαϊκής κυριαρχίας. Κάποιος μίλησε με περηφάνεια για το χωριό του – την χαιρετίζουμε – όμως κανείς δεν έδειξε μεγάλη κατανόηση για το παγκόσμιο χωριό. Τι νόημα έχει η λαϊκή κυριαρχία σήμερα, την εποχή της παγκοσμιοποίησης, των αγορών, της μετανάστευσης; Είναι κοινό μυστικό στους αναλυτές ότι η δύναμη του εθνικού κράτους έχει σημαντικά μειωθεί – και η ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι εν μέρει αντίδραση σ’ αυτό, προκειμένου να διατηρηθεί κρατική ισχύς σ’ ένα ανώτερο επίπεδο. Περαιτέρω, τι νόημα έχει η λαϊκή κυριαρχία όταν έχεις χρεοκοπήσει; Έχεις τόση λαϊκή κυριαρχία όση και η οικονομική (και δημογραφική) ευρωστία σου, που μπορεί να την υποστηρίξει. Οι ομιλητές τόνισαν την ύπαρξη «συμφερόντων» - πολύ θολά προσδιορισμένων. Εντάξει, συμφέροντα υπάρχουν, πάντα υπήρχαν, το ερώτημα είναι εμείς τι κάνουμε. Το συμπέρασμα είναι ότι το πολιτικό προσωπικό έχει μείνει στην «ατζέντα του ‘74» και δεν έχει αντιληφθεί ότι σχεδόν 40 χρόνια μετά, αυτή η ατζέντα έχει, αν όχι αλλάξει, πάντως διευρυνθεί, με την οικονομία, την διαχειριστική επάρκεια, την γνώση των παγκόσμιων τάσεων - και όχι μόνο του στενού περίγυρου – σε πρώτο πλάνο.) Περαιτέρω, η νέα κυβέρνηση θα πρέπει να έχει συνολικό σχέδιο για την χώρα, και αίσθηση προτεραιοτήτων. Να διακρίνεται από σταθερή πορεία πλεύσης προσανατολισμένης προς το δέον γενέσθαι, και όχι από αλαφροΐσκιωτους τακτικισμούς. Η ανόρθωση των θεσμών θα πρέπει να είναι ένα μεγάλο μέλημα, με ουσιαστική τήρηση των κανόνων και των διαδικασιών σε όλα τα επίπεδα.
- Στο οικονομικό πεδίο θα πέσουν όλα τα φώτα της δημοσιότητας. Πέρα από την επαναδρομολόγηση της Συμφωνίας της 26/10/11 και της επώδυνης τήρησής της, θα πρέπει να υπάρξει «έξυπνη ανάπτυξη» με καίριες δράσεις – συγχρηματοδοτούμενες από τον ιδιωτικό τομέα αλλά και με διεκδίκηση ευρωπαϊκών πόρων - για την στήριξη της καινοτόμου ιδιωτικής πρωτοβουλίας και των παραγωγικών υποδομών. Θα πρέπει επίσης να υπάρξει μέριμνα για την στήριξη των Τραπεζών. Σε πιο μακροπρόθεσμο ορίζοντα θα πρέπει να επιδιωχθεί η αναδιάρθρωση της οικονομίας σε πιο παραγωγική και εξωστρεφή βάση, όπως έχουμε αναλυτικά γράψει. Ειδικότερα η υποστήριξη των εξαγωγών είναι καίρο και επιτακτικό καθήκον.
- Η κοινωνική δικαιοσύνη και η κοινωνική μέριμνα θα πρέπει να βασικές προτεραιότητες για τα πολύ δύσκολα χρόνια που έρχονται, με οποιοδήποτε σενάριο. Δικαιότερος καταμερισμός των θυσιών, καταπολέμηση της φοροδιαφυγής είναι τα γνωστά. Αλλά τώρα προστίθενται και το δύσκολο καθήκον της υποστήριξης του ΕΣΥ ενάντια τόσο σε διαλυτικά φαινόμενα, όσο και στην στενότητα πόρων και στις διευρυμένες ανάγκες. Είναι επίσης γνωστή η κατάσταση στο κέντρο της Αθήνας και των άλλων μεγάλων πόλεων. Η οργάνωση συσσιτίων και ανθρωπιστικής βοήθειας είναι επιτακτική ανάγκη. Ο κ. Κωστής Παπαϊωάννου έγραψε σχετικά στα ΝΕΑ και έδειξε σε βάθος γνώση του προβλήματος. Θα ήταν ένα κατάλληλο πρόσωπο για να αναλάβει υφυπουργός με αρμοδιότητα το θέμα αυτό. Προσθέτουμε ότι ενδεχομένως θα χρειαστεί οργάνωση συσσιτίου και βοήθειας και για έλληνες, ίσως αρκετούς, που θα βρεθούν κάτω από το όριο της φτώχειας.
- Η αναδιάρθρωση του κράτους θα πρέπει να γίνει όχι μόνο για την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και της σπατάλης, αλλά και για ευρύτερους σκοπούς. Θα πρέπει όμως να γίνει μεθοδευμένα, στοχευμένα, κατόπιν μελέτης, όχι με οριζόντιες δράσεις περικοπών και απολύσεων επί δικαίων και αδίκων.
- Με ρώτησαν εάν μπορεί η ελληνική κοινωνία να κινητοποιηθεί πίσω από ένα σχέδιο δράσης. Απάντησα πως ναι, εάν συντρέχουν όλα τα παραπάνω. Η κυβέρνηση και όλο το πολιτικό προσωπικό πρέπει να ανοίξει, ή συνεχίσει, έναν ειλικρινή διάλογο με την κοινωνία, και να της πει με θάρρος ότι το ξήλωμα του πουλόβερ και τα διαλυτικά φαινόμενα μεγαλώνουν αφάνταστα την δυσκολία. Έχουμε όλοι μας μία ψήφο εκτός από την πολιτική, που μπορούμε είτε να την ρίξουμε προς την κατεύθυνση της ανασυγκρότησης, είτε (με απεργίες, καταλήψεις, δεν πληρώνω, κλπ.,) στην κατεύθυνση της διάλυσης. Την διάλυση θα την πληρώσουμε όμως πολύ ακριβά όλοι. Θα πρέπει να απευθυνθεί με ειλικρίνεια και θάρρος στους νέους, λέγοντάς τους ότι η γενιά των πατεράδων τους τους πρόδωσε, καθώς η κρίση είναι θηλιά κυρίως στον δικό τους λαιμό. Θα πρέπει επίσης να τους πει ότι η ίδια γενιά, οι πατεράδες και δάσκαλοί τους, τους προδίδει διπλά, μην αφήνοντάς τους να βγάλουν νηφάλια κρίση, πουλώντας τους τυφλό θυμό και απελπισία, και την προσδοκία εύκολων λύσεων. Η επίλυση του προβλήματος του χρέους και η αναδιάρθρωση της οικονομίας είναι κυρίως προς το δικό τους όφελος, αλλά δεν μπορεί να γίνει χωρίς κόστος. Αλλά ναι: Η ελληνική κοινωνία μπορεί να κινητοποιηθεί, ειδικά σε συνθήκες κρίσης. Οι έλληνες είμαστε στην καλύτερή μας στιγμή όταν πλέον δεν υπάρχει ελπίδα!
- Τέλος (τι τέλος δηλαδή, μόνο η αρχή είναι αυτά!...) θα πρέπει να επιδιωχθεί σε σχέση με τους εταίρους να ειπωθεί ότι χρειάζεται ένας ευρωπαϊκός, και παγκόσμιος, κεϋνσιανισμός προκειμένου να στηριχθεί η ανάπτυξη, και η παγκόσμια αλλά και των προβληματικών και ελλειμματικών χωρών. Οι τελευταίες δεν έχουν τον τρόπο να κάνουν τέτοια επεκτατική πολιτική, αλλά και εάν είχαν, αυτή θα επέτεινε τα διαρθρωτικά τους προβλήματα, π.χ. εξωτερικό έλλειμμα. Αυτό πρέπει να το κάνουν οι πλεονασματικές χώρες σε συντονισμό και μεταξύ τους αλλά και με τις Κεντρικές τους Τράπεζες που πρέπει να παίξουν πιο ενεργό ρόλο «δανειστή έσχατης ανάγκης». (Υπολογίζεται πως το μισό από το 300% χρέος της Βρετανίας το 1945 μειώθηκε σε πραγματικούς όρους μέσω του πληθωρισμού που δημιουργήθηκε όταν η Τράπεζα της Αγγλίας αγόραζε κρατικά ομόλογα και τα μετέτρεπε σε χρήμα. Κάτι τέτοια είναι και τώρα ίσως αναπόφευκτο. Η χώρα που ωφελήθηκε περισσότερο από την αγορά της ευρωζώνης, η Γερμανία - και μπράβο της, ίσως το βρει λιγότερο δαπανηρό να στηρίξει την ευρωπαϊκή οικονομία μέσω επεκτατικής πολιτικής από το να ξελασπώνει κάθε τόσο προβληματικούς εταίρους.)