10 ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΗ ΚΕΝΤΡΟΑΡΙΣΤΕΡΑ

... για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή...
[Οδυσσέα Ελύτη, Άξιον Εστί]

Δεν πρέπει να ταράζεις έναν ευτυχισμένο τόπο.
Όμως αν κάτι δεν πάει καλά, τότε ν’ αλλάξουν oλα.
[Λεύκιου Ανναίου Σενέκα Οιδίπους, μτφ. Τάσου Ρούσσου, Καστανιώτης 2000]

-Ποιός τρίτος δρόμος; Δεν έχει τρίτο δρόμο! Δεν έχει ακόμα ανοίξει να γίνει δρόμος. Πρέπει εμείς, μοχτώντας, προχωρώντας, να τον ανοίγουμε , να γίνει δρόμος. Ποιοί εμείς; Ο λαός. Από τον λαό αρχίζει ο δρόμος αυτός, με το λαό προχωράει και στο λαό τελειώνει.
[Νίκου Καζαντζάκη, Οι αδερφοφάδες]

Ο διεθνούς φήμης αμερικανός οικονομολόγος (τώρα πλέον κάτοχος του βραβείου Νόμπελ Οικονομικών) και πολιτικός σχολιαστής Πωλ Κρούγκμαν αναλύει στο τελευταίο του βιβλίο «Η συνείδηση ενός φιλελεύθερου» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις ‘Πόλις’) – για το οποίο θα γραφεί προσεχώς βιβλιοκρισία σ’ αυτή την ιστοσελίδα – την άνοδο της σύγχρονης γενιάς Ρεπουμπλικανών στην Αμερική – αυτών που έχουν γίνει γνωστοί ως νεοσυντηρητικοί, αλλά που ο Κρούγκμαν ονομάζει «κινηματικούς συντηρητικούς» (movement conservatives). Ο λόγος γι αυτή την ορολογία είναι ότι η άνοδός τους προετοιμάστηκε ιδεολογικά, προγραμματικά, οργανωτικά, πολιτικά, σε βάθος για δεκαετίες, με θεωρητικά κείμενα, ινστιτούτα μελέτης (think tanks), χρηματοδότες, κλπ. Στηριζόμενοι σε αυτή την προετοιμασία, δοθείσης της ευκαιρίας, όταν δηλαδή ήρθε στο προσκήνιο ο χαρισματικός και λαϊκιστής Ρόναλντ Ρήγκαν, οι «κινηματικοί συντηρητικοί» κατάφεραν να κυριαρχήσουν στην πολιτική σκηνή: Τα τελευταία 28 χρόνια (από το 1980), ο πρόεδρος ήταν Ρεπουμπλικανός νεο-συντηρητικής απόχρωσης τα 20, και από τα 8 της Δημοκρατικής τρόπον τινά παρένθεσης, τα περισσότερα ο πρόεδρος Κλίντον είχε να αντιμετωπίσει ένα εχθρικό (κυριαρχούμενο από Ρεπουμπλικανούς) Κογκρέσσο.

Οι σκέψεις αυτές «δένουν» πολύ ωραία με κάποιες παρατηρήσεις που μπορεί να κάνει κανείς για την Ελληνική κοινωνία σήμερα. Η χώρα μας αντιμετωπίζει μία σειρά δομικών προβλημάτων όπως η διαφθορά (σε όλες της τις εκφάνσεις, συμπεριλαμβανομένης και της φοροδιαφυγής), η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, και η κρίση αξιών. (Κάπου αλλού υποστηρίζω ότι η «κρίση» των αξιών δεν είναι τόσο γενικευμένη ώστε να ονομαστεί κρίση, αλλά ας μην μας απασχολήσουν τώρα ζητήματα ορολογίας – κάποια πτώση ηθικού σίγουρα υπάρχει.) Το κοινό στοιχείο που διακρίνει όλα αυτά τα προβλήματα είναι αυτό που η βιβλιογραφία ονομάζει «στρατηγική συμπληρωματικότητα» (strategic complementarity), δηλ. το άτομο τείνει να επηρεάζεται από το σύνολο προς την ίδια κατεύθυνση, να μιμείται δηλαδή το σύνολο: Εάν το σύνολο ειναι διεφθαρμένο, τότε κι εμένα με συμφέρει να ενεργήσω με τον ίδιο τρόπο, αλλιώς είμαι το κορόιδο – εάν η κοινωνία δεν είναι διεφθαρμένη, τότε έχω κι εγώ περισσότερες πιθανότητες να ενεργήσω ηθικά και σύννομα. Το ίδιο ισχύει με το περιβάλλον (εάν όλοι κλέβουν την Πολεοδομία, χαζός είμαι κι εγώ να μην ακολουθήσω;), και με την κρίση ή πτώση τέλος πάντων του ηθικού (ο κυνισμός, η αδιαφορία και η απαισιοδοξία είναι μεταδοτικές).

Παραπέρα, η συμπεριφορά που διέπεται από στρατηγική συμπληρωματικότητα τροφοδοτεί την λεγόμενη «ισορροπία κατά Nash». Η έννοια αυτή, εισηγμένη στην θεωρία παιγνίων από τον μαθηματικό και οικονομολόγο, κάτοχο του βραβείου Νόμπελ Οικονομικών, John Nash, βρίσκει ευρύτατες εφαρμογές σε όλες σχεδόν τις κοινωνικές επιστήμες, από τα μαθηματικά και την πολιτική επιστήμη, μέχρι την ψυχολογία και την εξελικτική βιολογία. Ιδού γιατί. Όταν το κάθε άτομο επηρεάζεται από το σύνολο προς την ίδια κατεύθυνση, δηλαδή το μιμείται, τότε απλά επιβεβαιώνει, παγιώνει, την συμπεριφορά που παρατηρείται στο σύνολο. Δηλαδή, εάν το σύνολο είναι διεφθαρμένο, η καλύτερη προσωπική στρατηγική είναι να είναι κανείς διεφθαρμένος (αλλιώς είναι δύσκολο να επιβιώσει), και τότε η διαφθορά του συνόλου εμπεδώνεται και παγιώνεται. Κανείς δεν έχει ατομικό κίνητρο να παραβεί τον κανόνα, και η διαφθορά γίνεται η νόρμα. (Υπάρχει βέβαια και ο ιδεαλισμός και ο προσωπικός ηρωϊσμός, αλλά πάνε κόντρα στο ρεύμα.)

Ως εδώ καλά, αλλά θα ρωτήσει ο καλοπροαίρετος αναγνώστης τι το καινούριο ή σημαντικό υπάρχει σε όλ’ αυτά. Το σημαντικό είναι ότι μπορεί να υπάρχουν περισσότερες από μία ισορροπίες κατά Nash. Μπορούμε ας πούμε να φανταστούμε ότι υπάρχει και η μη διεφθαρμένη κοινωνία. Τότε το επί μέρους άτομο βρίσκει μάλλον πιο συμφέρον (και μάλλον πιο πολιτισμένο, που προσωπικά θεωρώ ότι είναι ένα στοιχείο που ενυπάρχει στην άνθρώπινη φύση), βρίσκει συμφέρον λοιπόν το άτομο το να συμπεριφερθεί ηθικά. Έτσι, η ηθική κοινωνία εμπεδώνεται - εδώ η ηθικη γίνεται η νόρμα. Επομένως, η ηθική και η διεφθαρμένη κοινωνία μπορούν εξ ίσου καλά να αποτελούν ισορροπίες κατά Nash, από τις οποίες δεν υπάρχει ατομικό κίνητρο για παραβίαση του κανόνα ή της νόρμας. Τι παράγοντες μπορούν να προσιορίζουν το άν μία κοινωνία θα καταλήξει να είναι ηθική ή διεφθαρμένη; Εδώ παίζουν ρόλο παράγοντες όπως η παιδεία και κουλτούρα, οι σχέσεις εμπιστοσύνης ή καχυποψίας μέσα σε μία κοινωνία (π.χ., αν θεωρείς ότι όλοι οι άλλοι υπάρχουν για να σε εκμεταλλεύονται, τότε τείνεις και εσύ να μην εμπιστεύεσαι κανέναν, με προφανή αποτελέσματα), ο προσωπικός ιδεαλισμός που λέγαμε παραπάνω, η καθοδήγηση που παρέχουν οι ελίτ με προεξάρχουσα την κυβερνητική παράταξη. (Και εδώ είναι που χάνουμε κατά κράτος στην Ελλάδα.)

Το ακόμα πιο σημαντικό με την ισορροπία κατά Nash είναι ότι επί μέρους προσπάθειες δεν μπορούν να αναστρέψουν μία κατάσταση, όταν έχει εμπεδωθεί μια ισορροπία κατά Nash ή νόρμα που δεν είναι «καλή» (υπό ορισμένη έννοια). Αν ας πούμε έχει εμπεδωθεί μία διεφθαρμένη κοινωνία, ίσως κάποιο μεμονωμένο άτομο να κάνει μία προσπάθεια να αναστρέψει την κατάσταση. Τα υπόλοιπα άτομα όμως που μιμούνται το σύνολο δεν θα αλλάξουν, γιατί το σύνολο απλά δεν αλλάζει από ένα άτομο. Έτσι, μεμονωμένες παρεκκλίσεις από την νόρμα δεν μπορούν να αλλάξουν την κατάσταση – ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη. Ή, για να το πούμε λίγο πιό τεχνικά, για να αλλάξει το σημείο ισορροπίας, χρειάζεται να βρεθεί η «κρίσιμη μάζα» που θα στηρίξει την αλλαγή. (Όπως, για να γυρίσει το εκκρεμές, χρειάζεται να περάσει ένα ορισμένο κριτικό σημείο.) Μόνον εάν ένα αρκετό κομμάτι της κοινωνίας στηρίξει την αλλαγή της νόρμας, τότε μόνο μπορεί αυτή να επικρατήσει. Και βέβαια δεν είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε ότι χρειάζεται μάλλον περισσότερη προσπάθεια και κοινωνική κινητοποίηση για να πάμε από την διαφθορά στην ηθική κοινωνία, παρά το αντίθετο.

Από αυτές τις απλές διαπιστώσεις προκύπτουν μία σειρά από δραστικές συνέπειες. Επί μέρους λύσεις σε θεμελιακά κοινωνικά προβλήματα δεν μπορούν να δοθούν - π.χ. στο θέμα της διαφθοράς. Δεν μπορείς να πιάσεις μόνο έναν παραβάτη, αυτός θα πει, γιατί εγώ και όχι ο άλλος. Δεν μπορείς να πείσεις μόνον έναν να μην κλέβει την Πολεοδομία, με το επιχείρημα ότι όλοι τελικά χάνουμε από την επιβάρυνση των οικιστικών ιστών. Ο ένας θα πει, γιατί εγώ και όχι ο διπλανός. Και λοιπά. Επίσης προκύπτει το πιο εύκολα διατηρείται κάτι σωστά παρά φτιάχνεται εάν «χαλάσει». Π.χ., το μετρό της Αθήνας διατηρείται (προς το παρόν;) καθαρό (σε αντίθεση με τους υπόλοιπους δημόσιους χώρους). Γιατί; Διότι όταν το βρίσκουμε καθαρό, τότε ενστικτωδώς μιμούμαστε και εμείς και το διατηρούμε καθαρό – το οποίο γίνεται η νόρμα. Εάν αυτό αλλάξει, τότε κάνουμε και μεις όπως βρούμε. Το ίδο και με την βία στις πόλεις. (Η ηρεμία ή βία είναι και αυτές ισορροπίες κατά Nash – σε ένα ήρεμο/βίαιο περιβάλλον συμπριφέρομαι και εγώ ανάλογα και εμπεδώνω την υπάρχουσα κατάσταση.) Επομένως, ένα κακό καλύτερα και πολύ πιό εύκολα προλαβαίνεται στην ρίζα του. Και όταν βεβαίως μία κακή νόρμα έχει παγιωθεί από καιρό, τότε χάνουμε την αίσθηση ότι υπάρχει και άλλη προοπτική, ότι γίνεται να είναι και αλλιώς τα πράγματα. Εδώ παίζει ρόλο η παιδεία και η διαφωτιστική δύναμη των ηγετικών δυνάμεων της κοινωνίας.

Όλα αυτά τα μακροσκελή γράφονται για να δειχτεί ότι, και στην Ελληνική κοινωνία, που πάσχει από εμπεδωμένες συμπεριφορές, νόρμες και ισορροπίες κατά Nash που θα θέλαμε να αλλάξουμε, χρειάζεται μία καθολική, σε βάθος κινητοποίηση της κοινωνίας. Κάτι ανάλογο με αυτό που έγινε στην Αμερική δηλαδή με τους «κινηματικούς συντηρητικούς». Το ίδιο απαιτείται, τηρουμένων των αναλογιών, και σε ριζικά διαφορετική κατεύθυνση βεβαίως, να γίνει από την κεντροαριστερά και την ηγετική της και διαφωτιστική δύναμη, το ΠΑΣΟΚ. Αλλά ακόμα περισσότερο, απαιτείται η κινητοποίηση της ίδιας της κοινωνίας για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων, υπό την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, αλλά και όσων δυνάμεων συμπορευτούν προ αυτούς τους στόχους. Τα παραπάνω οδηγούν σε βασικές αρχές πολιτικής που μπορούν να αποκρυσταλλωθούν σε δέκα βασικά σημεία (πολλές φορές αλληλοσυνδεόμενα). Οι αρχές αυτές είναι μεθοδολογικές – οι προτεινόμενες προγραμματικές αρχές παρουσιάζονται στην «Νέα Διακήρυξη της 3ης Σεπρέμβρη» σε άλλη καταχώρηση. Η σειρά με την οποία παρατίθενται δεν έχει ιδιαίτερη σημασία.

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ: Απαιτούνται συνολικές προτάσεις σε όλα τα ζήτήματα. Η κοινωνία απορίπτει τις αποσπασματικές τοποθετήσεις. Εδώ θυμάται κανείς τον πολιτικό επιστήμονα Μανκούρ Όλσον: Οι θιγόμενες μειοψηφίες αντιδρούν θορυβωδώς. Αυτό ισχύει περισσότερο όπου μία μειοψηφία θεωρεί πως καλείται μόνο εκείνη να «πληρώσει τα σπασμένα», ενώ οι αδυναμίες εκτείνονται γενικότερα. Όταν όμως γνωρίζουν πως τα θιγόμενα «κεκτημένα» τους εντάσσονται σε μία συνολική στρατηγική, όπου όλοι καλούνται να συμβάλλουν βάζοντας το συλλογικό συμφέρον πάνω από το στενά ατομικό, τότε οι αντιδράσεις αμβλύνονται. Αυτό οδηγεί στο επόμενο:

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ: Οι θυσίες και τα οφέλη από την άσκηση πολιτικής μοιράζονται με έναν κατά το δυνατόν δικαιότερο τρόπο. Μόνο μία τέτοια συνολική πρόταση και στρατηγική, με δίκαιη κατανομή βαρών και ωφελειών έχει την δυνατότητα να εμπνεύσει και κινητοποιήσει την κοινωνία. Το κοινωνικό συμβόλαιο είναι όρος εξ ων ουκ άνευ για την επίτευξη κοινωνικής ειρήνης και για τον συμβιβασμό των αντιθέσεων. Απαραίτητος όρος τελικά για να συμβιβάσουμε το θεμελιώδες δίλημμα της ισχυρής οικονομίας με κοινωνική δικαοσύνη και δίκαιη κατανομή των βαρών και θυσιών.

ΚΑΘΟΛΙΚΗ, ΣΕ ΒΑΘΟΣ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. Τα συσσωρευμένα προβλήματα και οι δυσκολίες είναι πλέον τεράστια, και τόσο παγιωμένα, έτσι ώστε απαιτούν σε βάθος κινητοποίηση της κοινωνίας με βάση την παραπάνω λογική. Η σε βάθος κινητοποίηση απαιτείται για να λυθούν ζητήματα από την διαχείριση περιβάλλοντος μέχρι την καθημερινότητα και την ποιότητα ζωής, από την καταπολέμηση της διαφθοράς μέχρι την συνολική άνοδο του επιπέδου της δημόσιας ζωής, από την αύξηση της παραγωγικότητας μέχρι την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής, από την συνολική και με ευρεία έννοια περαιτέρω κοινωνική, αθλητική και πολιτιστική πρόοδο μέχρι την λύση χρονιζόντων προβλημάτων όπως των τροχαίων και του ασφαλιστικού.

Υπάρχουν ιστορικά προηγούμενα, όπου η Ελληνική κοινωνία, ή όπως αλλιώς ονομαζόταν και προσδιοριζόταν μέσα στον χρόνο, κατάφερε να αντιμετωπίσει μεγάλες προκλήσεις με τέτοιου είδους εγρήγορση και κινητοποίηση. Π.χ. (από μνήμης), η σε βάθος στρατιωτικοποίηση που επετεύχθη επί Βυζαντινού αυτοκράτορος Λέοντος Ισαύρου για την εντιμετώπιση του εξ Ανατολών κινδύνου. Σήμερα, το ζητούμενο δεν είναι βέβαια η στατιωτικοποίηση, αλλά η ευρύτερη κινητοποίηση για να αντιμετωπιστούν τα παραπάνω ζητήματα.

Ένα πρώτο παράδειγμα κινητοποίησης, και εφαρμόσιμο σε πρώτη φάση, είναι ο εθελοντισμός, ο οποίος αποδείχθηκε πρόσφορος και καρποφόρος κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο εθελοντισμός είναι επίσης απαραίτητος σύμμαχος στην προστασία από τις δασικές πυρκαγιές. Οι υπάρχουσες εθελοντικές ομάδες (στις οποίες αξίζουν θερμά συγχαρητήρια για την προσφορά τους στο κοινωνικό σύνολο) εκπαιδεύονται και υποστηρίζονται (χωρίς να ελέγχονται) οργανωτικά, υλικά και επιχειρησιακά από την Πυροσβεστική για την μεγιστοποίηση της προσφοράς τους και την αποφυγή κινδύνων. Επίσης, και ανάλογα υποστηριζόμενα από τις δημοτικές αρχές, δίκτυα εθελοντών ασχολούνται με τον καθαρισμό και την περιφρούρηση των δασικών εκτάσεων τους καλοκαιρινούς μήνες. Σε δεύτερη φάση, ο εθελοντισμός επεκτείνεται στην χωροταξική φύλαξη (περιφρούρηση από αυθαίρετη δόμηση), και (αργότερα, και με πολλή προσοχή) στην αστυνόμευση. Εδώ αξιολογείται η διεθνής εμπειρία (π.χ. Βρετανία). Απαιτείται επίσης εγρήγορση και συμμετοχή της κοινωνίας στην καταπολέμηση της διαφθοράς. Εδώ, πάλι ακολουθώντας την διεθνή εμπειρία, θεσπίζεται ο θεσμός της «σφυρίχτρας», δηλαδή προστατεύεται με ειδική ρύθμιση όποιος/α προχωρήσει σε καταγγελία για κακώς κείμενα. Το ευρύτερο επιχείρημα εδώ είναι η «από τα κάτω» εγρήγορση και κινητοποίηση της ίδιας της κοινωνίας για λύση των προβλημάτων της.

Αλλά η κινητοποίηση πρέπει αν είναι τελικά ψυχολογική, ηθική, να πεισθεί δηλαδή η ελληνική κοινωνία ότι μπαίνει σε τροχιά οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής, συλλογικής και σε όλα τα επίπεδα, ανάτασης (πλέριας, όπως λεγόταν κάποτε), έτσι ώστε να συμμετάσχει και βοηθήσει με όλες της τις δυνάμεις. Παραμένει πάγια πεποίθηση του γράφοντος (όπως αναλύεται και αλλού) ότι η ελληνική κοινωνία έχει τις απαιτούμενες ψυχολογικές και ηθικές δυνάμεις ώστε να στηρίξει ένα τέτοιο εγχείρημα όταν αυτό προβληθεί αξιόπιστα. Η ελληνική κοινωνία δεν έχει καταβληθεί από τον κυνισμό και την απόγνωση παρά διατηρεί ζωντανά αποθέματα ήθους και δημιουργικότητας.

ΜΑΚΡΟΠΝΟΗ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΟ-ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ. Για να επιτευχθούν τόσο φιλόδοξοι στόχοι, χρειάζεται η μακρόπνοη ηγεσία της κεντροαριστεράς και του ΠΑΣΟΚ, του μόνου ιδεολογικού χώρου που μπορεί να συσπειρώσει ευρείες κοινωνικές ομάδες και να πετύχει την κοινωνική ειρήνη και τις συναινέσεις που απαιτεί ένα τέτοιο εγχείρημα. Συναινέσεις και ευρεία κινητοποίηση δεν μπορεί να προκύψουν ούτε από τον συντηρητικό χώρο, με την έμφαση στην μονάδα και την ατομική επιβίωση στον ανταγωνισμό των ανεξέλεγκτων αγορών (που κατ’ ανάγκην αφήνει πίσω τους πολλούς), ούτε βέβαια από την αντισυστημική, συγκρουσιακή προοπτική της «σκληρής» αριστεράς (που αποξενώνει το άλλο άκρο του κοινωνικού φάσματος). Τέτοια κινητοποίηση μπορεί να εμπνεύσει μόνο το όραμα της συντεταγμένης πορείας προς όφελος του συνόλου που προσιδιάζει στην κεντροαριστερά. Αλλά δεν μπορεί να υπάρξει επαναύπαυση. Η ζητούμενη πολιτική και ιδεολογική ηγεμονία της κεντροαριστεράς και του ΠΑΣΟΚ μπορούν να εξασφαλιστούν μόνο με την σε βάθος χρόνου κινητοποίηση του χώρου κατ’ αναλογία με τους «κινηματικούς συντηρητικούς» των ΗΠΑ, με μακρόπνοη ιδεολογική, προγραμματική, πολιτική προετοιμασία και επεξεργασία θέσεων. Αυτό εν μέρει εξειδικεύεται στα επόμενα σημεία.

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ. Η πολιτική πρέπει να έχει το θάρρος να πει στη κοινωνία ότι σε πολλά ζητήματα το φταίξιμο διαχέεται και αγγίζει όλους μας. Όχι βέβαια όλους το ίδιο, αλλά το φταίξιμο είναι συλλογικό, δεν φταίνε μόνο «κάποιοι άλλοι». Το ζητούμενο είναι μία συνολική αλλαγή νοοτροπίας. Παραδείγματα: Από το χωροταξικό μέχρι την διαφθορά, και από την λεγόμενη καθημερινότητα μέχρι τα τροχαία ατυχήματα, το φταίξιμο είναι μάλλον θέμα νοοτροπίας παρά μόνο συγκεκριμένων προσώπων. Το ΠΑΣΟΚ, ως διαφωτιστική δύναμη μέσα στην Ελληνικη κοινωνία, εγκαινιάζει θαρραλέα αυτόν τον διάλογο. Για να γίνει αυτό, απαιτείται:

ΤΟΛΜΗΡΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Όχι διακυβέρνηση (δυστυχώς πρέπει να χρησιμοποιήσουμε εδώ αυτόν τον καταχρηστικά χρησιμοποιούμενο όρο – αλλά εδώ παίρνει την σωστή του σημασία) με βάση την λογική του «πολιτικού κόστους» και τις δημοσκοπήσεις. Η Ελληνική κοινωνία απορρίπτει την πολιτική ως απλό ζέσταμα μιάς καρέκλας. (Απ’ αυτό, χορταίνουμε με την ΝΔ.) Ασφαλώς, σε όλους τους στίβους της ζωής, όλοι/όλες επιδιώκουν την προσωπική άνοδο και προκοπή, και αυτή είναι θεμιτή όταν περνάει μέσα από την γνήσια προσφορά στο κοινωνικό σύνολο. Στην περίπτωση της πολιτικής και των πολιτικών, αυτό σημαίνει μάχιμο/η πολιτικό με θέσεις, ιδέες και προτάσεις, και όχι δέσμιο συμφερόντων, κατεστημένων νοοτροπιών ή δημοσκοπήσεων. Σε πλήρη συνάρτηση και συμφωνία με αυτό το χαρακτηριστικό της Ελληνικής κοινωνίας θεσπίστηκε και ο κινηματικός χαρακτήρας του ΠΑΣΟΚ, το οποίο επιδιώκει να αντλεί διαρκώς νέες δυνάμεις από τα ζωντανά και γνήσια αποθέματα της κοινωνίας. Πολιτική που «θέτει τον δάκτυλο επί τον τύπον των ύλων», ιδού το ζητούμενο.

ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ. Οι κατακτήσεις είναι, πρέπει να είναι, λιγότερο κατακτήσεις από αυτά που έχουν οι άλλοι και περισσότερο κατακτήσεις που υψώνουν το σύνολο γενικά. Η προσπάθεια (και η καθοδήγηση από την πολιτική) πρέπει να καταναλώνεται κυρίως στην μεγέθυνση της πίτας και όχι στην μοιρασιά της. Ως μικρή χώρα μέσα στο παγκόσμιο χωριό, η Ελλάδα έχει μεγάλο περιθώριο κέρδους (με την ευρεία έννοια) από την συλλογική προσπάθεια. Η συλλογική οικονομική, και ευρύτερα κοινωνική και πολιτιστική, πρόοδος είναι εφικτή μέσα στο διεθνές περιβάλλον, και θα φέρει κέρδη που θα βελτιώσουν την θέση του συνόλου γενικά. Αυτός είναι και ο μόνος τρόπος να υψωθεί το σύνολο γενικά, και όχι μόνο κάποιες μονάδες. Βέβαια, και η μοιρασιά της πίτας είναι πολύ σημαντική, αλλά γίνεται και αυτή ευκολότερη σε συνθήκες αύξησης της πίτας. Η συλλογικότητα, μέσα βέβαια σε κάποια πλαίσια και υπό συγκεκριμένους όρους, είναι απαραίτητη για την αποτελεσματικότερη διαχείριση κρίσεων όπως η παρούσα. Αντίθετα, η αντίληψη της πολιτικής ως κυρίαρχα συγκρουσιακής, για να κερδίσει μία κοινωνική ομάδα είτε τάξη σε βάρος κάποιας άλλης δημιουργεί κοινωνική αναταραχή, εσωστρέφεια, και καταναλώνει την ενέργεια και την δημιουργικότητα στην μοιρασιά της ίδιας πίτας – στρατηγική που δεν μπορεί να τροφοδοτήσει συλλογικό όραμα. Αλλά πρέπει να γίνει σαφές ότι βασικό προαπαιτούμενο για την κοινωνική ειρήνη είναι στοιχειώδης κοινωνική δικαιοσύνη.

ΕΥΡΕΙΑ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ. Το ΠΑΣΟΚ αποσκοπεί στην σε βάθος αλλαγή της ελληνικής κοινωνίας στην βάση των παραπάνω, και όχι σε μικρο-διαχείριση καταστάσεων. Για τον λόγο αυτό, αναζητάει τις ευρύτερες δυνατές συναινέσεις. Εδώ βέβαια χρειάζεται μία σοβαρή διευκρίνηση. Η αναζήτηση συναινέσεων έχει την έννοια αναζήτησης της κρίσιμης μάζας της κοινωνίας (ή καλύτερα, της όσο το δυνατό μεγαλύτερης μερίδας της κοινωνίας) που θα στηρίξει αλλαγές, κατά τα όσα αναλύθηκαν πιό πάνω. Δεν έχει την έννοια της (δια)κυβέρνησης με βάση τις δημοσκοπήσεις και της λαϊκίστικης υιοθέτησης κάθε συντεχνιακής αξίωσης. Το ΠΑΣΟΚ είναι ηγετική δύναμη και διαμορφώνει την αντζέντα, παίρνοντας μεγάλη μερίδα της κοινωνίας με το μέρος του σε κάθε θέμα. Η αναζήτηση συναινέσεων έχει την έννοια ότι το ΠΑΣΟΚ θα δουλέψει με την κοινωνία, όχι ενάντιά της. Η πολιτική διευκολύνει την κοινωνία να αναζητήσει μόνη της τις ενδεδειγμένες λύσεις.

KOIΝΩΝΙΑ ΠΟΥ ΘΕΤΕΙ ΣΤΟΧΟΥΣ (Π. Ιωακειμίδης). Νομίζω αυτονόητος όρος για πρόοδο, σύγκλιση προς τα πάνω, ανάταση.

ΛΑΪΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΗ ΠΟΡΕΙΑ ΜΕ ΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ. Η λύση των προβλημάτων με βάση κοινά αποδεκτούς κανόνες προς όφελος του συνόλου είναι ο σιγουρότερος και συντομότερος δρόμος για την συλλογική πρόοδο. Προσωπικές στρατηγικές με παράκαμψη των κανόνων μπορεί να βγάλουν στον αφρό κάποιες μονάδες, αλλά δεν μπορούν να ωφελήσουν το σύνολο. Το ίδιο και η αβελτηρία, επειδή κάποιες λύσεις μπορεί να είναι επώδυνες για κάποιους, τελικά υποβαθμίζει το σύνολο. Η συλλογική πρόοδος απαιτεί λύσεις με γνώμονα το σύνολο, και όχι τις μονάδες. Η καταπολέμηση της διαφθοράς, η επιβολή της αξιοκρατίας, η αναβάθμιση του περιβάλλοντος, η αναβάθμιση της ανώτατης παιδείας, είναι μερικά μόνο από τα θέματα στα οποία βρίσκει καίρια εφαρμογή η αρχή αυτή.