Ξαναχτίζοντας την οικονομία

...γιατί τελικά αγωγιάτες είμαστε και στο δρόμο βαδίζουμε. Όλοι, και οι σοφοί και οι αδαείς.
Ζοζέ Σαραμάγκου, Κάιν, μτφ. Αθηνά Ψυλλιά, εκδόσεις Καστανιώτη 2010, σ. 43.

-Ποιός τρίτος δρόμος; Δεν έχει τρίτο δρόμο! Δεν έχει ακόμα ανοίξει να γίνει δρόμος. Πρέπει εμείς, μοχτώντας, προχωρώντας, να τον ανοίγουμε , να γίνει δρόμος. Ποιοί εμείς; Ο λαός. Από τον λαό αρχίζει ο δρόμος αυτός, με το λαό προχωράει και στο λαό τελειώνει.
[Νίκου Καζαντζάκη, Οι αδερφοφάδες]

«Πιστεύω ότι θα τα καταφέρουν», λέει ο Αλ Χόλαντ, ψυχολόγος της ΝΑSΑ που βοηθά στην επιχείρηση. «Αυτοί οι άνδρες [Σημ.: οι εγκλωβισμένοι μεταλλωρύχοι στο Σαν Χοζέ της Χιλής] είναι γενναίοι, ανθεκτικοί και έδειξαν ότι μπορούν να οργανωθούν. Κρατούν την τύχη τους στα χέρια τους». [NEA 6-9-10]


Τις προάλλες (10/2) είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω μία συζήτηση με θέμα «ξαναχτίζοντας την Βρετανική οικονομία». Στην συζήτηση, η οποία διεξήχθη σε μία μικρή αίθουσα της Βουλής των Κοινοτήτων, συμμετείχαν ο «σκιώδης υπουργός» των Εργατικών με αρμοδιότητα τις επιχειρήσεις, την καινοτομία και τις δεξιότητες (κάτι δηλαδή σαν τον τομεάρχη Ανάπτυξης της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης, εάν μεταφερθούμε στα δικά μας) Τζων Ντέναμ, ο γενικός γραμματέας του TUC (Βρετανική ΓΣΕΕ) Μπρένταν Μπάρμπερ, ένας πανεπιστημιακός, ένας εκπρόσωπος των αυτοκινητοβιομηχανιών, και ο πρόεδρος ενός ινστιτούτου μελετών. (Περισσότερες λεπτομέρειες βρίσκονται στις ιστοσελίδες που παρατίθενται στο τέλος.) Συντονιστής ήταν ο βουλευτής των Εργατικών (της αριστερής πτέρυγας) και πρόεδρος του ινστιτούτου μελετών Compass (Πυξίδα) Τζον Κρούντας. Ο σκοπός αυτού του σημειώματος είναι να μεταφέρει κάποιες από τις κεντρικές θέσεις που αναπτύχθηκαν εκεί.

Έναυσμα για την όλη συζήτηση είναι προφανώς η πρόσφατη κρίση, η ύφεση και ο κίνδυνος για ολική κατάρρευση της οικονομίας που δημιουργήθηκαν. Πιό συγκεκριμένα όμως, όλοι οι ομιλητές φαίνεται πως είχαν σημείο εκκίνησης την θέση πως ότι η Βρετανική οικονομία χρήζει συνολικής αναδιάρθρωσης (κάποιοι μιλάνε για ξαναχτίσιμο, άλλοι για πιο απλό αναπροσανατολισμό): Μέχρι τώρα εδίδετο έμφαση στην ανάπτυξη (δηλαδή μεγέθυνση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος - ΑΕΠ) με πολύ λίγη ή καθόλου προσοχή στην τομεακή διάρθρωση του προϊόντος. Δηλαδή, δεν ενδιέφερε εάν το ΑΕΠ παράγεται στον τομέα υπηρεσιών, την βιομηχανία, χρημοτοπιστωτικό τομέα ή όπου αλλού, αρκεί το ΑΕΠ να αυξάνει και να δημιουργεί θέσεις εργασίας. Από αυτή την βασική φιλοσοφία διέπονταν όλες οι βρετανικές κυβερνήσεις των τελευταίων τριάντα ετών (τουλάχιστον) ανεξαρτήτως χρώματος. Στη πράξη, η φιλοσοφία αυτή οδήγησε σε (ή μήπως απλά οδηγήθηκε από;) αποβιομηχάνιση. Σημερα, περίπου το 12,5% του βρετανικού ΑΕΠ παράγεται από την βιομηχανία, ποσοστό πολύ κάτω του 20% και πλέον πριν τριάντα χρόνια. Από πλευράς απαχόλησης δε, το ποσοστό είναι ακόμα χαμηλότερο.

Όπως φάνηκε όμως ήδη κατά την διάρκεια της τελευταίας κυβέρνησης των Εργατικών, και θα αναπτυχθεί περισσότερο πιο κάτω, η φιλοσοφία αυτή ανάπτυξης οδηγεί σε αδιέξοδα. Γι αυτό και ο τελευταίος Υπουργός Ανάπτυξης των Εργατικών Πήτερ Μάντελσον είχε βάλει μπρος πρόγραμμα αναζωογόνησης της βιομηχανίας – καθυστερημένα όμως. Η φιλοσοφία αυτή ανάπτυξης, τόσο ως πρόγραμμα αλλά και ως πράξη, είναι κοινή με όλες σχεδόν τις χώρες του «δυτικού κόσμου», και βέβαια με την Ελλάδα. Γι αυτό και τα όσα ελέχθησαν εκεί, και ο γενικότερος συναφής προβληματισμός, έχουν γενικότερο, και ελληνικό, ενδιαφέρον.

Οι ομιλητές λίγο-πολύ συμφώνησαν πως η υπερβολική έμφαση στον τομέα υπηρεσιών και στον χρηματοπιστωτικό τομέα και η συναφής αποβιομηχάνιση δημιουργούν «μία σειρά» στρεβλώσεις και αδιέξοδα: Εξωτερικά ελλείμματα, καθώς ο τομέας υπηρεσιών ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος εξάγει ένα υποπολλαπλάσιο αυτού που εξάγει η βιομηχανία` (προϊούσα) ανισοκατανομή του εισοδήματος σε πολλά επίπεδα, τόσο μεταξύ περιφερειών, όσο και μεταξύ τομέων (ο χρηματοπιστωτικός τομέας αμείβει πολύ γενναιόδωρα σε αντίθεση με την υπόλοιπη οικονομία), μεταξύ ανθρώπων και μεταξύ εργασίας-κεφαλαίου` και βέβαια ανεργία.

Ο πρώτος ομιλητής (πανεπιστημιακός) τόνισε μεταξύ άλλων την ανάγκη για εξειδικευμένες κλαδικές βιομηχανικές πολιτικές, για φορολογικές ελαφρύνσεις και άλλα προγράμματα εξειδικευμένα ανά τομέα, στοχευμένα στους τομείς και τις επιχειρήσεις που δείχνουν πιο ελπιδοφόροι/ες. Ο δεύτερος ομιλητής αναφέρθηκε εκτενώς στα εξωτερικά ελλείμματα, στο γεγονός ότι αυτά αναπόφευκτα πληρώνονται με εισροές κεφαλαίων που αγοράζουν την βιομηχανία. Ανέφερε χαρακτηριστικά πως το 80% της μεγάλης βρετανικής βιομηχανίας ανήκει σε ξένα κεφάλαια. (Από κάποιον αναφέρθηκε, με κάποια δόση υπερβολής ίσως, πως η Βρετανία είναι ουσιαστικά χρεοκοπημένη χώρα – αυτό μάλλον σε σχέση με τα συσσωρευμένα εξωτερικά ελλείμματα.) Ο ομιλητής τόνισε την ανάγκη για ριζική στροφή με έμφαση στην βιομηχανία, και για κατεδάφιση του μύθου (;) περί της Βρετανίας ως «μετα-βιομηχανικής κοινωνίας». Ο γ.γ. των εργατικών συνδικάτων συνέδεσε την έμφαση στην βιομηχανία με ανάπτυξη των ανθρώπινου κεφαλαίου και των δεξιοτήτων (αναφέρθηκε κάπου πως μηχανικούς βρίσκεις αλλά τεχνίτες όχι) και έξυπνες δημόσιες προμήθειες. Επίσης, έθεσε μεγάλο θέμα αλλαγής εταιρικής νοοτροπίας, την ανάγκη να θεσπισθούν σαφέστεροι κανόνες που να προάγουν την εντιμότητα, την διαφάνεια, την συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων πλευρών στην διοίκηση των επιχειρήσεων (διοίκησης, μετόχων, δανειστών, εργαζομένων ακόμα και περιοίκων), και την καταπολέμηση της βραχύβιας νοοτροπίας (βλ. παρακάτω). Τόνισε επίσης την ανάγκη να συνδεθούν οι βιομηχανικές πολιτικές με την καταπολέμηση των ανισοτήτων.

Ο τέταρτος ομιλητής, εκπρόσωπος των αυτοκινητοβιομηχανιών και συναφούς εμπορίου, επίσης τόνισε την ανάγκη για έμφαση στην βιομηχανία και ειδικά την υψηλής τεχνογνωσίας. Τόνισε την ανάγκη για επένδυση στις δεξιότητες (δηλαδή εκπαίδευση αλλά συνοδευόμενη και από θεσμοθετημένη μαθητεία), επενδύσεις, ενίσχυση της τεχνολογικής έρευνας με διάφορους τρόπους συμπεριλαμβανομένης της συνεργασίας μεταξύ εταιριών και πανεπιστημίων. Έδωσε επίσης έμφαση στην αλλαγή νοοτροπίας, από μία κουλτούρα που βασίζεται στην βραχυπρόθεσμη χρηματιστηριακή άνοδο (και που οδηγεί σε αστάθεια και αποδεκάτισμα των επιχειρήσεων παρά σε επενδύσεις) προς μία μακροπρόθεσμη προοπτική βασισμένη στην δημιουργία προστιθέμενης αξίας, και μακροχρόνιας κερδοφορίας. Οι χρηματοπιστωτικά ιδρύματα θα πρέπει να ενθαρρυνθούν να αποκτήσουν αυτή την οπτική γωνία. Έδωσε επίσης έμφαση στην εξειδικευμένη και στοχευμένη βιομηχανική πολιτική προσανατολισμένη σε τομείς-κλειδιά, και πανεπιστημιακή έρευνα προσανατολισμένη στις ανάγκες της βρετανικής οικονομίας. Τέλος, κάλεσε προς μία συσστράτευση για τον επηρεασμό της Ευρωπαϊκής πολιτικής προς αυτές τις κατευθύνσεις, πολιτικής που θεωρεί που κατευθύνεται από το αγροτικό λόμπυ και την ανάγκη προστασίας της γεωργίας.

Ο τελευταίος ομιλητής, σκιώδης Υπουργός των Εργατικών, τόνισε την ανάγκη για ένα βιομηχανικό μοντέλο που δίνει έμφαση στην εξειδικευμένη γνώση και την υψηλή προστιθέμενη αξία. Οι τομείς της πληροφορικής, ψηφιακής οικονομίας και της βιωσιμότητας (ανανεώσιμες πηγές, ανκύκλωση, νέες τεχνολογίες ενέργειας) θεωρεί πως είναι κλάδοι αιχμής. Το κράτος θα πρέπει να παίξει στρατηγικό ρόλο μέσω των δημοσίων προμηθειών (και των προγραμματικών συμφωνιών, θα προσθέταμε εμείς). Ο ομιλητής τόνισε την σημασία της ύπαρξης σταθερών κανόνων ώστε να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Το Εργατικό Κόμμα βρίσκεται σε διαδικασία ευρείας ανασκόπησης και αναθεώρησης της πολιτικής του στον βιομηχανικό τομέα.

Με άλλα λόγια, οι ομιλητές, εκρποσωπώντας ένα αρκετά ευρύ φάσμα οικονομικών και κοινωνικών εταίρων, συνέπεσαν στις βασικές θέσεις σχετικά με το πως θα πρέπει να μοιάζει η οικονομία του αύριο εάν η Βρετανία επιδιώκει να αντιμετωπίσει με αξιώσεις τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. Στην συζήτηση με το κοινό που ακολούθησε αναπτύχθηκαν και κάποια άλλα πολύ ενδιαφέροντα θέματα – όπως και κάποιες αναπόφευκτες αδυναμίες. Τονίστηκε η ευτυχής σύμπτωση απόψεων που προαναφέρθηκε, αλλά και και η ανάγκη να σφυρηλατηθεί παραπέρα ευρεία συμμαχία κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων πάνω στις κατευθύνσεις αυτές. Πρέπει να είμαστε αισόδοξοι, τονίστηκε, και να έχουμε την διάθεση να πάρουμε μελετημένα ρίσκα. Ο ρόλος του κράτους είναι κρίσιμος, καθώς δίνει τον τόνο και την κατεύθυνση` το κράτος όμως θα πρέπει να αποφύγει την διττή παγίδα είτε της «σφιχτής» καθοδήγησης είτε της αδράνειας. Το (φυσικό) περιβάλλον και οι απαιτήσεις του αποτελούν πρόκληση αλλά και ευκαιρία. Τέλος, πρέπει να ληφθεί υπ’ όψη το διεθνές περιβάλλον, θεσμικό και άλλο. Η χώρα υπόκειται σε Ευρωπαϊκές και διεθνείς συνθήκες που ρυθμίζουν και περιορίζουν την εθνική πολιτική σε πολλούς τομείς, όπως εμπορίου, βιομηχανικής πολιτικής, κρατικών προμηθειών. Επίσης, μεγάλο τμήμα του πιο δυναμικού κομματιού της βρετανικής βιομηχανίας ανήκει σε ξένους, και άρα υπόκειται στα δικά τους κελεύσματα και τους δικούς τους σχεδιασμούς.

Τέτοιο εγχείρημα ουσιαστικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας δεν είναι απλό ούτε εύκολο, ούτε βέβαια η επιτυχία του εγγυημένη. Όπως έχουμε επισημάνει σε αυτές εδώ τις σελίδες, απαιτεί πάνω απ’ όλα θυσίες, διότι οι επενδύσεις και οι άλλοι απαιτούμενοι πόροι θα βρεθούν μόνο με μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης. Οι θυσίες με την σειρά τους απαιτούν καθολικότητα και δικαιοσύνη, και μίνιμουμ συναινέσεις. Εδώ εντοπίζεται μία πρώτη, αλλά θεμελιακή δυσκολία.Η πρόταση που γίνεται εδώ είναι η στρατηγική αυτή να διακηρυχθεί προς πάσα κατεύθυνση, τόσο μέσα στην βουλή όσο και με τους κοινωνικούς εταίρους, με επισημότητα και σε πνεύμα κοινωνικού συμβολαίου. Π.χ., ο πρωθυπουργός απευθύνεται στον ΣΕΒ λέγοντας εμείς σας στηρίζουμε, μηδενίζουμε τον φόρο στα κέρδη που επενδύονται (προσοχή) εντός της χώρας είτε ο,τιδήποτε άλλο, αλλά περιμένουμε και από εσάς αν όχι απτά αποτελέσματα, τουλάχιστον μία διακηρυγμένη στρατηγική αναθέρμασης των εγχώριων επενδύσεων. Γενικά, τονίστηκε η ανάγκη να είμαστε αισιόδοξοι (βασισμένοι και στην αισιοδοξία της γνώσης αλλά και κυρίως στην αισιοδοξία της βούλησης, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, επικαλούμενοι τον Γκράμσι – ξέρουμε ότι δεν είναι εύκολο αλλά θα το παλέψουμε γιατί δεν γίνεται αλλιώς).

Έπειτα, λέμε «βιομηχανία» και θεωρούμε ότι είμαστε σαφείς, όμως στην πράξη δεν είναι έτσι. Αυτό φάνηκε ανάγλυφα όταν κάποια στιγμή ένας ομιλητής είπε χαρακτηριστικά ότι δεν θα πρέπει να κάνουμε διακρίσεις, αν μπορούμε να πουλάμε στην Κίνα ξυλάκια φαγητού, τότε αυτό πρέπει να κάνουμε. Για να τον διορθώσει άλλος ομιλητής (ο εκπόσωπος των αυτοκινητοβιομηχανιών) λέγοντας ότι πρέπει να δοθεί έμφαση μόνο στους τομείς υψηλής τεχνογνωσίας. Επίσης, δεν είναι σαφές σε ποιό βαθμό όλοι συμφωνούν ότι θα πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερος βαθμός κοινωνικού ελέγχου στις επιχειρήσεις, είτε περισσότερη μακροπρόθεσμη προοπτική, είτε βέβαια καταπολέμηση των ανισοτήτων. Στην Ελλάδα τώρα, έχουμε τομείς παραδοσιακούς (γεωργία, τουρισμός, ναυτιλία) και σχετικά μεγάλους και με μεγάλο περιθώριο βελτίωσης. Είναι όχι μόνο ουτοπικό αλλά και λάθος να τους περιφρονήσουμε. Νομίζω πως η δική μας στρατηγική θα πρέπει να είναι σύνθετη: Έμφαση στην εξωστρέφεια, την υψηλή ποιότητα των υπηρεσιών, την δημιουργία προστιθέμενης αξίας, απασχόλησης και την μεταφορά τεχνογνωσίας. Αυτό αγκαλιάζει αρκετούς τομείς, τους παραπάνω αλλά και την βιομηχανία και τις ανανεώσιμες πηγές. Εξετάζουμε το συγκριτικό πλεονέκτημα χωρίς να παίρνουμε τίποτα ως θέσφατο. Δημιουργούμε πόλους ανάπτυξης (ενδεχομένως με την ενθάρρυνση εθνικών πρωταθλητών – κάτι που σε κάποιον ομιλητή δεν άρεσε, στον Ντέναμ νομίζω) ελέγχοντας όμως εάν τα επιχειρήματα που καλούν σε στήριξη είναι γνήσια ή απλά τερτίπια των λόμπυ. Παραπέρα, θα πρέπει να τονισθεί ότι αναδιάρθρωση δεν σημαίνει δαιμονοποίηση άλλων τομέων της οικονομίας. Το τίμιο μεροκάματο είναι πάντα αξιέπαινο απ’ όπου κι αν προέρχεται, άλλωστε δεν μπορούν να βρεθούν θέσεις εργασίας μόνο στην βιομηχανία ή σε έναν-δυό άλλους τομείς, απαιτείται προσπάθεια σε όλα τα μέτωπα και όπου αποδώσει. Αλλά σε επίπεδο κρατικής πολιτικής, εκεί που αποφασίζεται στρατηγικά που θα διατεθούν επενδυτικοί ή εκπαιδευτικοί πόροι, οι προτεραιότητες θα πρέπει να είναι σαφείς.


Σχετικές ιστοσελίδες:

http://www.cresc.ac.uk/news/news-from-cresc/house-of-commons-event-rebuilding-the-british-economy
http://www.guardian.co.uk/business/audio/2011/feb/09/business-podcast-future-british-manufacturing
http://www.erafoundation.org/