Ανάπτυξη, ανάπτυξη...

Ο Ιταλός καθηγητής οικονομικών, φίλος δικός μου και της Ελλάδας, μοιάζει με σύγχρονο Οδυσσέα. Πολυμαθής, ζώντας ανάμεσα σε τρεις χώρες, γνωρίζει σε βάθος ανθρώπων άστεα και νόον. Πάντα τον διακατέχει η απορία πώς, ενώ οι έλληνες διαπρέπουν διεθνώς (π.χ. στα οικονομικά θεωρεί πως οι έλληνες έχουν τον μεγαλύτερο αριθμό διαπρεπών επιστημόνων αναλογικά με το μέγεθος του λαού), η οικονομία της χώρας βαδίζει απ’ το κακό στο χειρότερο. Το ίδιο με ρωτάει ένας άλλος φίλος και συνάδελφος Βρετανός. Η απορία δηλαδή πρέπει να είναι γενική: πώς μία χώρα με τόσο ανθρώπινο κεφάλαιο να βρίσκεται τώρα σε τόσο επαίσχυντη και οδυνηρή θέση. Η άποψη που έχω αναπτύξει επανειλλημένα είναι ότι το σύνολο βασίζεται σε μία ισορροπία κατά Νας. Χωρίς να (ξανα)μπούμε σε λεπτομέρειες, η λογική αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα πως το σύνολο δεν ισούται με το άθροισμα των μερών. Με ένα δεδομένο άθροισμα μερών, το σύνολο μπορεί να είναι ψηλό (ωθώντας τις μονάδες προς τα πάνω, εάν π.χ. πρυτανεύει η συνεργασία, η οργάνωση, κλπ.) ή χαμηλό, εάν π.χ. επικρατεί η λογική της μετριότητας και οι ικανοί τίθενται στο περιθώριο, ή εάν οι μονάδες παίζουν παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, ενδιαφερόμενες μόνο για το μοίρασμα της πίτας (συχνά με αμφίβολης ποιότητας πρακτικές) και όχι για το πώς αυτή θα αυξηθεί.

Δικαιολογημένα η χώρα αγωνιά για το τι θα γίνει με το χρέος και την αναδιάρθρωση. Όμως, τα βασικά στοιχεία είναι δεδομένα. Έχουμε ένα χρέος της τάξης του 150% του ΑΕΠ κα πλέον (το τελικό νούμερο εξαρτάται από το τι σκελετούς κρύβουν τα ντουλάπια των ΟΤΑ, ΔΕΚΟ, νοσοκομείων, ταμείων, κλπ). Το χρέος αυτό είναι σε μεγάλο βαθμό (80-90% κατά κάποιες εκτιμήσεις) σε ξένα χέρια. Αυτό σημαίνει ότι τα επόμενα αρκετά χρόνια, ένα μεγάλο (μεγαλύτερο) μέρος του παραγόμενου προϊόντος θα κατευθύνεται προς τα έξω ως τοκοχρεωλύσια. Δηλαδή, πιο απλά, ένα μεγάλο κομμάτι του καρπού των προσπαθειών μας θα κατευθύνεται προς τα έξω, αφήνοντας λιγότερο στον ελληνικό λαό. Αυτό θα γίνει για αρκετά χρόνια, όποια και αν είναι η έκβαση των συζητήσεων για το χρέος. Οι συζητήσεις για το χρέος (που κατά πόσον είναι διαπραγματεύσεις και κατά πόσο ντιρεκτίβες;) βέβαια θα κρίνουν το ποσό και την διάρκεια των τοκοχρεωλυσίων. Αλλά και με το οποιοδήποτε «κούρεμα» (πόσο πιθανό άραγε;), είναι δύσκολο να σκεφτούμε ότι δεν θα πληρώνουμε αδρά για τα επόμενα χρόνια. Άρα, έρχονται ισχνές αγελάδες. Βέβαια, από τις συζητήσεις και διαπραγματεύσεις θα εξαρτηθούν σημαντικές λεπτομέρειες. Όμως το συμπέρασμα παραμένει ότι ο οικονομικός έλεγχος από εδώ και μπρος θα είναι επαχθής, και ότι σ’ εμάς επαφίεται πλέον να βάλουμε την χώρα σε τέτοια πορεία ώστε τα χαμένα να ανακτηθούν σε 10 ή 15 χρόνια (ο ορίζοντας πολύ σχηματικός ) και όχι σε, ας πούμε, σε 30 – αυτό κυρίως «παίζεται» τώρα πια.

Ένα δεύτερο δεδομένο, που διαφεύγει δυστυχώς της προσοχής, είναι ότι είμαστε όλοι εδώ. Θυμάμαι την στωϊκή και αξιοπρεπή απάντηση ενός Βρετανού προ ετών που ρωτήθηκε πώς αισθάνεται που καταστράφηκε το σπίτι του από πλημμύρες: μεγάλη λύπη βέβαια, αλλά το βασικό είναι ότι είμαστε όλοι εδώ, δεν είχαμε απώλειες, και θα τα ξαναφτιάξουμε. Υπάρχει κάτι θλιβερό όταν κανείς βλέπει μία, τελικά πλούσια, χώρα να βυθίζεται σε τέτοια ηττοπάθεια, εσωστρέφεια και κατάθλιψη επειδή ναι μεν η ευμάρεια θα μειωθεί κατά κάποιο, όχι αμελητέο, ποσοστό, όμως τα μεγάλα μεταπολεμικά και μεταπολιτευτικά κεκτημένα (βασική ευημερία, κοινωνική και πολιτιστική πρόοδος, δημοκρατία, πολιτισμός...) δεν αμφισβητούνται. Θ’ αμφισβητηθούν μόνο από το «ξήλωμα του πουλόβερ», κατά την επιτυχημένη έκφραση του Παντελή Καψή, στο οποίο οδηγεί η πολιτική ανυπακοή. Αναρωτιέσαι πώς οι θεωρητικοί του «αντισταθείτε» και οι γενιές που μεγάλωσαν με τα ιδανικά του ΕΑΜ και του 1-1-4, και ο Μίκης βεβαίως (περαστικά του), δεν το βλέπουν αυτό. Αναρωτιέσαι πώς πολλοί ξεχνάνε ότι ένας λαός δεν λυγίζει όταν χρειαστεί να περάσει με λιγότερα, αλλά όταν σπάσει το ηθικό του. Κι άλλα πράγματα είναι αποκαρδιωτικά. Τις προάλλες διάβασα ένα άρθρο στον βρετανικό Guardian κάποιας κας ή διδας Χαράς Κούκη. Έγραφε για τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νέες γενιές που δοκιμάζονται περισσότερο απ’ όλους από την κρίση, και κατέληγε και με κάποιο υπονοούμενο (αν κατάλαβα και θυμάμαι καλά) για γενικευμένη ανάφλεξη στην οποία υποτίθεται ότι τα όνειρα θα λάβουν εκδίκηση. Δεν αμφιβάλλω για την ειλικρίνεια όσων γράφτηκαν, και θεωρώ ότι το άρθρο είναι χρήσιμο «προς τα έξω», για να δείξει σε τι δοκιμασία έχει μπει ο ελληνικός λαός. Όμως, σαν συμβολή στον εσωτερικό διάλογο, το άρθρο εγείρει προβληματισμούς. Θα ήθελα να κάνω μία ερώτηση και μία παρατήρηση. Τι πρόβλημα έχει η νέα γενιά με τον εξορθολογισμό των δημοσίων οικονομικών; Δεν καταλαβαίνουν ότι το χρέος είναι θηλιά κυρίως στον δικό τους λαιμό; Η παρατήρηση είναι ότι εάν ρωτούσες δέκα εκατομμύρια έλληνες, θα έπαιρνες ακριβώς την ίδια απάντηση: Εγώ δεν φταίω σε τίποτα – πληρώνω όμως τα σπασμένα – επομένως μην μου ζητάς να κάνω τίποτα ή να αλλάξω σε τίποτα. Αυτή η πλήρης έλλειψη αυτοκριτικής από τον οποιοδήποτε, η λογική του ο σώζων εαυτόν σωθήτω, η έλλειψη συλλογικότητας και κοινωνικής αλληλεγγύης, η έλλειψη πάνω απ’ όλα της λέξης «εμείς» από το πολιτικό λεξιλόγιο, είναι αποκαρδιωτικές. Δεν μπορείς να μην το αντιπαραβάλεις με τις εικόνες από την Ιαπωνία, όπου οι Ιάπωνες στέκονται επάνω σε μία έρημο από μπάζα, μπορεί να έχουν χάσει οικογένειες, να μην μπορούν ούτε καν να εντοπίσουν πού ήταν η γειτονιά τους, όμως αποπνέουν στωϊκότητα και αποφασιστικότητα. Αυτά μπορεί να φαντάζουν ως ψιλά γράμματα τώρα, όμως η κρίση μας επιβάλλει να τα αλλάξουμε όλα και ιδίως τον μέχρι τώρα τρόπο σκέψης.

Όχι μόνο είμαστε όλοι εδώ, αλλά και τίποτα δεν έχει χαθεί από το φυσικό ή το ανθρώπινο κεφάλαιο της χώρας. Και καλά θα κάνουμε να θυμόμαστε που και που τις χώρες στις οποίες έχουν υπάρξει καταστροφές, είτε λέγονται Ιαπωνία, έιτε Λιβύη, είτε τόσες άλλες. Τις θυμόμαστε βέβαια έμπρακτα όταν χρειάζεται, εννοώ όμως να θυμόμαστε μέσα στην κρίση πως έχουμε όλες τις δυνάμεις για να ορθοποδήσουμε και να ανακτήσουμε εν καιρώ τις απώλειες.

Γι αγάπη, αγάπη εκλιπαρεί ο Γιάννης Πάριος. Εμείς όμως, εκτός βέβαια από την αγάπη, έχουμε να σκεφτούμε και την ανάπτυξη. Η ανάπτυξη είναι κρίσιμη για όλα τα χρονικά επίπεδα, για να απαλύνει τις επιπτώσεις της λιτότητας τώρα, για να διευκολύνει τα δημόσια οικονομικά μεσοπρόθεσμα, για να υποστηρίξει ένα καλύτερο επίπεδο ζωής μακροπρόθεσμα. Κι εδώ, τα λόγια του φίλου ιταλού καθηγητή έχουν σημασία. Μπορεί στην ελληνική μας ισορροπία κατά Νας να έχει επικρατήσει η διαφθορά, η μετριότητα, η αρπαχτή, η σύγκρουση, η κοντόφθαλμη οπτική κλπ, κλπ, όμως υπάρχει άφθονο ανθρώπινο κεφάλαιο που, υπό τις κατάλληλες προϋποθέσεις μπορεί να οδηγήσει στην ανασυγκρότηση και την ανάκαμψη. Υπάρχουν απ’ άκρου εις άκρο της χώρας φωτισμένοι, δυναμικοί και καινοτόμοι επιχειρηματίες, επαγγελματίες, αγρότες, που ήδη προκόβουν (ο Α. Καρακούσης έγραψε σχετικά στο ΒΗΜΑ). Πρέπει να αναδειχθούν ώστε να αποτελέσουν πρότυπα προς μίμηση, να ενθαρρυνθούν, να υποστηριχτούν έμπρακτα, ώστε να αποτελέσουν την μαγιά για ένα νέο παραγωγικό ξεκίνημα της χώρας. Σε επόμενο σημείωμα θα καταθέσω κάποιες σχετικές προτάσεις.