El Sistema

Μια βραδιά του Σεπτέμβρη του 2007, στο διεθνούς φήμης φεστιβάλ κλασικής μουσικής του Λονδίνου BBC Proms, εμφανίστηκαν τρεις ορχήστρες νέων – η Ευρωπαϊκή Ορχήστρα νέων, μία Βρετανική, και η ορχήστρα νέων της Βενεζουέλας «Σιμόν Μπολιβάρ». Τώρα, λίγο πολύ όλοι ξέρουμε τι συστηματική δουλειά, οργάνωση, και χρήμα (μην γελιόμαστε) απαιτεί μία σοβαρή ορχήστρα κλασικής μουσικής, κια ακόμα περισσότερο μία ορχήστρα νέων οι οποίες ακριβώς για το ν λόγο αυτό σπανίζουν. Έτσι, μία φτωχή χώρα σαν την Βενεζουέλα δεν είναι εύκολο να έχει σοβαρή ορχήστρα νέων – σίγουρα επρόκειτο περί λάθους. Κι όμως. Η ορχήστρα αυτή, υπό την διεύθυνση του χαρισματικού νεαρού (τότε 27 ετών – ναί, εικοσιεφτά) αρχιμουσικού Gustavo Dudamel έκλεψε την παράσταση – η εκτέλεσή της ήταν καθ’ όλα άψογη, διακρινόμενη από υψηλό επαγγελματισμό, ευαισθησία, αλλά και νεανική χάρη και χιούμορ.

Η παράσταση αυτή έκανε γνωστό στο ευρύτερο κοινό το «Εθνικό Δίκτυο Ορχηστρών Νέων και Παίδων της Βενεζουέλας». Είναι ένα ευρύ δίκτυο ορχηστρών, πλέον των 100, αλλά ακόμα πιο θεμελιακά, ένα σύστημα μουσικής παιδείας των νέων. Περίπου 100.000 παιδιά συγκαταλέγονται στις τάξεις του (στοιχεία από την Wikipedia). Κορωνίδα του συστήματος είναι η ορχήστρα «Σιμόν Μπολιβάρ» και προϊόν του (ούτως ειπείν), ανάμεσα σε άλλους, ο Dudamel που ήδη κάνει καριέρα σε μεγάλες διεθνείς ορχήστρες.

Ιδρυμένο από τον (συνάδελφο) οικονομολόγο και ερασιτέχνη μουσικό José Antonio Abreu, και πιο γνωστό ως El Sistema, Το Σύστημα, το Δίκτυο έχει διπλό σκοπό: Την παροχή αφ’ ενός μουσικής εκπαίδευσης υψηλού επιπέδου στους νέους της Βενεζουέλας, αλλά και αφ’ ετέρου (και εδώ είναι το ιδιαίτερα σημαντικό) το Σύστημα υπηρετεί και ριζοσπαστικό κοινωνικό σκοπό, καθώς μεγάλο μέρος των νέων που μπαίνουν στο σύστημα προέρχονται από τα φτωχότερα στρώματα της κοινωνίας, και ακόμα περισσότερο από νεολαία που ζει στην μέσα στην εξαθλίωση, στο έγκλημα και τα ναρκωτικά. Η δωρεάν παρεχόμενη μουσική εκαπίδευση αποσκοπεί, και το πετυχαίνει, στο να τραβήξει τα παιδιά αυτά από την φτώχεια και την εξαθλίωση. Αλλά παράλληλα με αυτά πετυχαίνει και έναν τρίτο σκοπό, ο οποίος είναι το σπάσιμο του ελιτισμού που παραδοσιακά «δέρνει» την κλασική μουσική και η σύνδεσή της με τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα ανεξαρτήτως κοινωνικο-οικονομικής θέσης. Γι αυτό τον λόγο, ο διεθνούς φήμης Βρετανός αρχιμουσικός (μαέστρος) sir Simon Rattle θεωρεί το El Sistema ως «το πιο σημαντικό πράγμα που γίνεται στην κλασική μουσική παγκοσμίως». Ήδη η ιδέα έχει βρει μιμητές, με το Βρετανικό σύστημα να ιδρύεται υπό την ηγεσία του βιολοντσελίστα Julian Lloyd Webber.

Θα μπορούσαμε να χαρακτησίσουμε το El Sistema σαν ένα πολύ καλό παράδειγμα του τι μπορεί να πετύχει μία κοινωνία όταν κινητοποιείται σε βάθος. Και αυτό τώρα μας φέρνει στα δικά μας για δύο λόγους: Πρώτον γιατί, όπως γράφω και αλλού, η καθολική, σε βάθος κινητοποίηση είναι αναγκαία για να μπορέσει η ελληνική κοινωνία να «κάνει το άλμα προς τα εμπρός» και να πετύχει στόχους σε όλους τους τομείς, από την πάταξη της διαφθοράς, μέχρι το περιβάλλον, την κοινωνική και πολιτιστική πρόοδο, την καθημερινότητα, την μαζική υγεία, κλπ. Και δεύτερον γιατί ακριβώς αυτή η κινητοποίηση απαιτείται στον χώρο της κλασικής μουσικής όπου δυστυχώς υστερούμε σημαντικά.

Χωρίς να παραγνωρίζω ούτε τις άλλες μορφές τέχνης (οι οποίες με ενδιαφέρουν και συγκινούν όσο και η μουσική) αλλά ούτε και τις άλλες μορφές μουσικής (ειδικά την δική μας, από την δημοτική, λαϊκή, ρεμπέτικη, έντεχνη λαϊκή, μέχρι την τζαζ, ρόκ, διεθνή, κλπ, οι οποίες θεωρώ ότι εμφορούνται από γνήσιο συναίσθημα και ταλέντο – αλλά όχι πάντα) πρέπει να δηλώσω εξ αρχής ότι προσωπικά έχω αδυναμία στην κλασική μουσική και τον υπέροχο κόσμο της. Την θεωρώ ότι αγγίζει την τελειότητα τόσο ως προς την τεχνική που απαιτείται, αλλά και επίσης ως προς την εκφραστική λεπτότητα, την γκάμα, την ποικιλία και το βάθος των συναισθημάτων που προξενεί. Η κλασική μουσική επίσης έχει το πλεονέκτημα ότι μπορεί να συναντηθεί γόνιμα με όλες τις άλλες μορφές μουσικής, και να τις μπολιάσει με την τεχνική της αρτιότητα στην εκτέλεση και το συναισθηματικό βάθος στην σύνθεση. Το ζητούμενο είναι η καλή μουσική, οποιουδήποτε είδους, αλλά βασικό – νομίζω – συστατικό και προαπαιτούμενο οποιασδήποτε καλής μουσικής είναι η παιδεία κλασικής μουσικής. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η κλασική μουσική και η παιδεία της αναπτύσσονται σε χώρες με υψηλό οικονομικό, κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο. Είναι βέβαια μουσική σε κάποια απόσταση από μεγάλο μέρος της κοινωνίας, αλλά γίνεται παντού προσπάθεια να ξεπεραστούν τα στεγανά και η κλασική μουσική να προσεγγίσει ευρύτερα ακροατήρια.

Στην πορεία της Ελλάδας για περαιτέρω, διαρκή πολιτιστική άνοδο, και για προσέγγιση της διεθνούς πολιτιστικής πρωτοπορείας, νομίζω ότι πρέπει να τεθεί ως βασικός στόχος η πλατιά μουσική παιδεία με κύριο πυλώνα την κλασική μουσική. Το Βενεζουελανό «Σύστημα» δείχνει έναν εμπνευσμένο δρόμο. Συνδυάζει υψηλής στάθμης μουσική παιδεία, ριζοσπαστική κοινωνική προσφορά, και λαϊκή συμμετοχή στην τέχνη. Χρειάζεται βέβαια καθολική κινητοποίηση, δουλειά σε βάθος χρόνου ( στην Βενεζουέλα που άρχισε το 1975 τα αποτελέσματα γίνονται ορατά τώρα), στήριξη και πόρους, ενώ τα αποτελέσματα είναι αβέβαια κυρίως λόγω του χρονικού ορίζοντα. Αλλά αξίζει τον κόπο!

Οι προτάσεις που γίνονται εδώ είναι οι εξής.

- Πρώτ’ απ’ όλα, μετάκληση της ορχήστρας «Σιμόν Μπολιβάρ» για σειρά συναυλιών στην Ελλάδα (δηλαδή, όποτε καταφέρουμε να μπούμε στο φορτωμένο πρόγραμμά της).
- Μετάκληση του εμπνευσμένου δάσκαλου και ιδρυτή του El Sistema José Antonio Abreu για διαλέξεις. Μετάκληση επίσης άλλων σχετικών ειδικών από την Βενεζουέλα αλλά και από χώρες που ξεκινούν τώρα (π.χ. Βρετανία).
- Εισαγωγή σοβαρής θεωρητικής και πρακτικής (εκμάθηση οργάνου από όλους) μουσικής παιδείας στο δημοτικό και εν συνεχεία στο Γυμνάσιο. Πυλώνας του «Ελληνικού Συστήματος» θα είναι το σχολείο σε όλες του τις βαθμίδες. Έμφαση, αλλά χωρίς αποκλειστικότητα, στην κλασική μουσική.
- Εισαγωγή του θεσμού των μαθητικών ορχηστρών (σε όλα τα επίπεδα, και με έμφαση στις κατά τόπους δυνατότητες), και ενδυνάμωση των χορωδιών. Δημιουργία του «Εθνικού Ορχηστρικού Δικτύου» (ΕΟΔ) κατά τα Βενεζουελανά πρότυπα.
- Επέκταση του θεσμού του Μουσικού Σχολείου.
- Εισαγωγή μουσικής παιδείας σε κέντρα κοινωνικής αποκατάστασης (τοξικομανών, ψυχοπαθών, αργότερα φυλακές).
- Ίδρυση από όλους τους Δήμους Αθλητικών/Πολιτιστικών Κέντρων/Στεκιών (βλέπε και αλλού πάνω σε αυτό).
- Διαρκής προσπάθεια από τις ορχήστρες, τα Μέγαρα μουσικής και την Λυρική Σκηνή για επαφή με ευρείες λαϊκές μάζες και προσέγγιση κυρίως των νέων (με συναυλίες-εμπειρίες για μαθητές και οικογένειες). Περιοδείες ανά την χώρα.
- Δημιουργία ή ενίσχυση της ορχήστρας νέων, και ειδικότερα:
- Ενίσχυση της μεικτής ελληνοτουρκικής ορχήστρας νέων και των πολιτιστικών ανταλλαγών γενικότερα (κατά τα πρότυπα της μεικτής Ισραηλινοπαλαιστινιακής ορχήστρας East-West Divan Orchestra που ιδρύθημε και τελεί υπό την ηγεσία του κορυφαίου μαέστρου Daniel Barenboim).
- Γενικότερα, εξέταση της δυνατότητας το ελληνικό «Σύστημα» να είναι μεικτό ελληνοτουρκικό. Τι καλύτερο από το να προστεθεί ένας ακόμα στόχος στο Σύστημα ο οποίος να είναι η φιλία των λαών!